Υπάρχουν από τη μια μεριά άνθρωποι και οργανωμένες τάσεις (εξεγερσιακοί, ατομικιστές, κομμάτι του έμφυλου, μεταμοντέρνοι κ.α.) που ακούνε για ταξική ανάλυση και τους πιάνει αλλεργία ή ισχυρίζονται πως για να κατανοήσεις κάποιες σχέσεις εξουσίας/εκμετάλλευσης χρειάζονται άλλα εργαλεία από αυτά της ταξικής ανάλυσης. Από την άλλη μεριά, υπάρχουν και αυτοί (πιο κοντά σε κομμουνιστικές, μαρξιστικές τάσεις) που βάζουν την ταξική ανάλυση να αναλύσει και να εξηγήσει τα πάντα, που η ταξική ανάλυση είναι το παν, το όλον, η αρχή και το τέλος. Αυτό το κείμενο προσπαθεί να επικοινωνήσει και με τις δύο πλευρές και να πει ότι και οι δύο στάσεις είναι λάθος και πως υπάρχει τρίτος δρόμος. Φυσικά αυτόν τον τρίτο δρόμο τον υιοθετούν πολλοί/ες αλλά μια ακόμα αναφορά και ίσως εκλέπτυνση δεν κάνει κακό.
Ξαναδιαβάζοντας την ταξική ανάλυση
Το κομμουνιστικό μανιφέστο των Marx – Engels ξεκινάει ως εξής:
«Η ιστορία όλων των ως τώρα κοινωνιών είναι η ιστορία ταξικών αγώνων. Ελεύθερος και δούλος, πατρίκιος και πληβείος, βαρόνος και δουλοπάροικος, μάστορας και κάλφας, με μια λέξη, καταπιεστής και καταπιεζόμενος, βρίσκονταν σε ακατάπαυστη αντίθεση μεταξύ τους, έκαναν αδιάκοπο αγώνα, πότε καλυμμένο, πότε ανοιχτό, έναν αγώνα που τελείωνε κάθε φορά με έναν επαναστατικό μετασχηματισμό ολόκληρης της κοινωνίας ή με την από κοινού καταστροφή των τάξεων που αγωνίζονταν».
Γράφει, λοιπόν, πως σε όλη την γνωστή ιστορία των κοινωνιών υπάρχουν τάξεις, ομάδες συμφερόντων που συγκρούονται η μία με την άλλη για το ποιος θα εργάζεται και ποιος θα απολαμβάνει τα προϊόντα της εργασίας του άλλου. Ποια τάξη θα επιβάλλει μια σχέση εκμετάλλευσης. Αυτή η σχέση εκμετάλλευσης εγκαθιδρύθηκε ιστορικά με χίλιους τρόπους και υπό την κυριαρχία πολλών ιδεολογιών. Μέχρις εδώ αυτονόητα όλα.
Από την ανάλυση που παρουσιάζεται στο κομμουνιστικό μανιφέστο έχει προκύψει από την κυρίαρχη τάση του μαρξισμού και όχι μόνο, μια έμφαση στην έννοια της εκμετάλλευσης που έχει να κάνει με το μισθό και την απόσπαση της υπεραξίας και στη σχέση εξουσίας που έχει να κάνει με το κεφάλαιο. Ίσως να είναι αυτό που λένε οικονομισμό – δεν ξέρω ακριβώς τι είναι ο «οικονομισμός». Αυτή η έννοια του διαχωρισμού της οικονομικής λειτουργίας από τις υπόλοιπες κοινωνικές λειτουργίες. Αυτό προέρχεται ήδη από τις έννοιες της βάσης και του εποικοδομήματος που χρησιμοποιεί ο Marx και λέει πως ο υλικός τρόπος παραγωγής είναι η βάση και όλα τα άλλα προέρχονται από αυτήν και βασίζονται σε αυτήν. (Και άρα πρέπει να αλλάξει ο τρόπος παραγωγής για να έρθει ο κομμουνισμός και να είναι όλα καλά.) Νομίζω πως από αυτόν τον οικονομισμό προκύπτει, κυρίως, η αλλεργία στην ταξική ανάλυση.
Ας ξαναδιαβάσουμε το απόσπασμα: «….Ελεύθερος και δούλος, πατρίκιος και πληβείος, βαρόνος και δουλοπάροικος, μάστορας και κάλφας, με μια λέξη, καταπιεστής και καταπιεζόμενος, βρίσκονταν σε ακατάπαυστη αντίθεση μεταξύ τους, έκαναν αδιάκοπο αγώνα, πότε καλυμμένο, πότε ανοιχτό,…»
Από αυτή την ανάλυση δεν προκύπτει από πουθενά κάποιος τέτοιος οικονομισμός κατά τη γνώμη μου. Μας λέει το απλό, ότι υπάρχει κάποια ομάδα που θέλει να βάζει μια άλλη να κάνει τη δουλειά και αυτή να απολαμβάνει τη ζωή, τον πλούτο που παράγεται από αυτή τη δουλειά. Μπορούμε να προσθέσουμε στην πρόταση για την ακατάπαυστη αντίθεση οποιαδήποτε κοινωνική σχέση εκμετάλλευσης θέλουμε. Την αντίθεση άνδρα – γυναίκας, ανθρώπων – ζωών, γονέων – παιδιών κοκ. Η σχέση άνδρα – γυναίκας στο σύστημα εξουσίας που αποκαλούμε «πατριαρχία» έχει αυτό το χαρακτηριστικό στον πυρήνα του και όλα τα άλλα είναι συμπτώματα. Ο άνδρας – διαχρονικά – θέλει μια γυναίκα να κάνει τη δουλειά. Βέβαια η έννοια της εκμετάλλευσης δεν είναι απλά υλική. Δηλαδή, ποιος θα σκάψει τα χωράφια και θα πλύνει τα σεντόνια. Αυτός ο διαχωρισμός μεταξύ υλικών και άλλων πραγμάτων είναι αφελής και είναι παιδί αυτού του δυισμού σώματος και νου που έχουμε κληρονομήσει από την αρχαία ελλάδα (όπου οι άνδρες σκέφτονταν και οι δούλοι και οι γυναίκες δουλεύανε) και υιοθέτησε η κυριαρχία του δυτικού πολιτισμού («σκέφτομαι άρα υπάρχω» και άλλες τέτοιες ανοησίες). Λέμε για παράδειγμα μετά από έναν άσχημο χωρισμό «μ’ εκμεταλλεύτηκε»! Εδώ υπάρχει μια σχέση εκμετάλλευσης η οποία δεν μπορεί να μετρηθεί (ως υπεραξία), δεν μπορεί να χωρέσει στην εξουσία κάποιας επιστήμης και γι’ αυτό δεν μπορεί να αναγνωριστεί με τρόπο αντικειμενικό. Υπάρχει μια σχέση «εξόρυξης» από την ουσία του άλλου, από αυτό που έχει και είναι μέσα του (εκ+μετάλλευμα – βγάζω το πολύτιμο μέρος του πετρώματος, αυτό που χρειάζομαι). (Σε αυτό απαντάνε κατά τη γνώμη μου διάφορα που έχω γράψει για το βίωμα, βλ. εδώ κι εδώ).
Ας κρατήσουμε, λοιπόν, την ταξική ανάλυση ως το καλύτερο εργαλείο για την ανάλυση των σχέσεων εκμετάλλευσης και εξουσίας με τις κάθε φορά εκλεπτύνσεις, διακρίνοντας κάθε φορά ποια είναι η τάξη των εκμεταλλευτών και των εκμεταλλευόμενων. Να την κρατήσουμε ΟΧΙ ΟΜΩΣ με έναν αξιακό – και άρα φετιχιστικό – τρόπο, όπως δυστυχώς συνηθίζουμε ΑΛΛΑ επειδή μας είναι χρήσιμο σαν εργαλείο.
Και από πού προκύπτει αυτή η χρησιμότητα;
Πάλι δεν προέρχεται από κάποια ιδεολογία. Προέρχεται από την ιστορική εκτίμηση που κάνουμε ότι στην ιστορία των ανθρώπινων κοινωνιών η επιδίωξη του συμφέροντος ήταν μια πολύ βασική κινητήρια δύναμη. Όχι η μόνη αλλά πάρα πολύ σημαντική – τόσο που να καθορίζει το κοινωνικό σύστημα που κάθε φορά κυριαρχεί. Ξαναλέω το σημαντικό. ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΚΤΙΜΗΣΗ. Από αυτήν και μόνον από αυτήν προκύπτει η χρήση της ταξικής ανάλυσης. Τη σημασία της «εκτίμησης» την υποτιμούμε πολλές φορές υπό το φόβο της ανάληψης ευθύνης και του θάρρους που αυτή απαιτεί και για χάριν εύκολων τσιτάτων, ευχολόγιων που μας κάνουν να αισθανόμαστε καθαροί και επαναστάτες. Λέμε, δηλαδή, πως «εγώ ρε παιδιά εκτιμώ ότι αυτό κινεί κυρίως τους ανθρώπους, αναλαμβάνω την ευθύνη και προτείνουμε γι’ αυτό το λόγο να κινηθούμε έτσι κι έτσι. Αν έχει κάποι@ καλύτερη πρόταση, καλύτερη εκτίμηση να τη πει». Και κάθε φορά που κάποιος προσθέτει ένα στοιχείο να το προσθέτουμε. Ας πούμε μπορεί να πει κάποιος ότι την ιστορία την κινεί η σεξουαλική ενόρμηση που αναφέρει ο Φρόυντ. Να κάτσουμε να το δούμε αν είναι κάτι διαφορετικό από την ταξική ανάλυση και αν ναι τι κάνουμε με αυτό.
Οπότε μέχρι την εμφάνιση κάποιας καλύτερης εκτίμησης η ταξική ανάλυση εξηγεί και αναλύει τις σχέσεις εκμετάλλευσης και τις στρατηγικές των κοινωνικών ομάδων μια χαρά. Ότι οι οργανωμένες ομάδες συμφερόντων κάνουν αυτό που κάνουν για να αναπαράγουν τον εαυτό τους με τους καλύτερους γι’ αυτούς όρους.
Η φυσικοποίηση της ταξικής ανάλυσης – έναντι της εκτίμησης που προτείνω – είναι το πιο σύνηθες πρόβλημα που βλέπω να αντιμετωπίζουν οι υποστηρικτές της. Δηλαδή, γεννιέται μια έννοια φυσικού γεγονότος, αντικειμενικής αλήθειας και από αυτό προσγειωνόμαστε αμέσως (άτσαλα συνήθως) σε μια σχέση εξουσίας που κάποιοι είναι η κεντρική επιτροπή, το ιερατείο και κάποιοι οι ακολουθητές. Γι’ αυτό τονίζω τόσο πολύ την σημασία της εκτίμησης – που δε σε οδηγεί σε μια τέτοια σχέση εξουσίας αλλά στην ανάληψη ευθύνης. Η φυσικοποίηση κάνει ακριβώς το αντίθετο. Σε κάνει ανεύθυνο αφού αν ο κόσμος είναι έτσι τότε δεν χρειάζεται να αναλάβεις εσύ την ευθύνη το μόνο που έχεις να κάνεις είναι να τη δεχτείς άβουλα ως φυσική πραγματικότητα.
Εφόσον κάνουμε την (ιστορική) εκτίμηση ότι οι κοινωνικές ομάδες και άρα οι κοινωνίες δρουν και σκέφτονται στη βάση του συμφέροντός της, εφόσον αναλαμβάνουμε την ευθύνη και το ρίσκο και την δράση που απορρέει από αυτήν τότε η ταξική ανάλυση είναι ένα αναγκαίο εργαλείο για την πολιτική μας. Να ξεκινάμε δηλαδή από την εκτίμηση ότι οι κοινωνικές ομάδες δρουν για να καλύψουν τις ιστορικές ανάγκες τους, για να ικανοποιήσουν τα συμφέροντά τους.
Ξεκινάμε με αυτό λοιπόν… αλλά αυτό δεν είναι αρκετό.
Η συνέχεια σε μερικές μέρες..