Σε αυτό το σημείωμα θα προσπαθήσω να υπερασπιστώ την άποψη ότι δύο κοινωνικοί ρόλοι – με μεγάλη συχνότητα εμφάνισης στις πολιτικές και κοινωνικές μας σχέσεις – αν και εκ πρώτης όψεως φαίνονται να είναι εξ ορισμού αντιθετικοί μεταξύ τους, στην πραγματικότητα επιτελούν κάποιες κοινές λειτουργίες, ικανοποιούν παρόμοιες συλλογικές ανάγκες. Και αυτό θα προσπαθήσω να το κάνω αποφεύγοντας την εύκολη συζήτηση για αυτά τα θέματα.
Η εύκολη συζήτηση
Η εύκολη συζήτηση αντιμετωπίζει την περίπτωση του Ηγέτη με καταγγελτικό τρόπο προς το πρόσωπό του, δίνει έμφαση στα προνόμια του και στο πόσο κακός είναι ο ίδιος. Στην περίπτωση του Αποδιοπομπαίου Τράγου εστιάζει στο πόσο άδικο είναι αυτό που συμβαίνει και πόσο το θύμα δεν έπρεπε να είναι θύμα. Όλα αυτά ισχύουν απλά δεν θα με απασχολήσουν εδώ. Αντίθετα, θα εστιάσω στις κοινωνικές σχέσεις που κάνουν δυνατή την ύπαρξη αυτών των ρόλων, στις κοινωνικές σχέσεις πριν εμφανιστούν τα πρόσωπα αυτών των ρόλων. Η αλήθεια είναι ότι μεταξύ τους (Ηγέτης και Τράγος) έχουν μια τεράστια διαφορά που είναι πολύ σημαντική και την κρατάμε. Ο πρώτος έχει συμφέρον να είναι Ηγέτης, ενώ ο δεύτερος δεν έχει κανένα απολύτως συμφέρον να εκδιώκεται βίαια από την κοινότητα.
Ηγέτης
Ο Ηγέτης είναι αυτό το πρόσωπο (που συνήθως είναι όντως προνομιούχος άντρας) που συγκεντρώνει γνώσεις που δεν μοιράζονται στην κοινότητα. Και σε αυτόν η κοινότητα αναθέτει συνεχώς την προοπτική της. Από αυτή την συγκέντρωση μπορεί να έχει καλύτερη εποπτεία της κατάστασης και άρα καλύτερη πολιτική αντίληψη των πραγμάτων και γι’ αυτό γίνεται εν τέλει και Ηγέτης. Γιατί αυτά που λέει δουλεύουν. Αυτά στην καλύτερη περίπτωση. Υπάρχουν περιπτώσεις όπου η Ηγεσία προκύπτει από το σύστημα παρέας, οικογενειοκρατίας όπου εκεί αποκόπτεται από τα συγκεκριμένα πολιτικά επίδικα. Σε αυτές τις περιπτώσεις μιλάμε για διπλή αποτυχία, αφού και Ηγέτη έχεις – που δεν το προτάσσεις – και άσχετος είναι.
Τράγος
Ο Τράγος από την άλλη, όπως μας λένε και οι πάμπολλες αναλύσεις επί του θέματος είναι το πρόσωπο όπου ενσαρκώνεται η κρίση μιας κοινότητας. Στις περιπτώσεις όπου η συνοχή της κοινότητας βρίσκεται υπό αμφισβήτηση, όπου ένα βίαιο ξέσπασμα καραδοκεί η κοινότητα βρίσκει ένα πρόσωπο ή περισσότερα στα οποία αποδίδει την αιτία της κρίσης και είτε τα εξοντώνει/θυσιάζει, είτε τα εξορίζει από την κοινότητα για να λυθούν όλα τα προβλήματα. Κριτήριο για την επιλογή του προσώπου που θα γίνει θυσία είναι να μην μπορεί να ανταποδώσει τη βία που θα του ασκηθεί γιατί σκοπός είναι να κλείσει ο κύκλος βίας που έχει ανοίξει και όχι να διαιωνιστεί. Έτσι, ο Τράγος είναι ήδη ένας αδύναμος κρίκος στην κοινότητα.
Σημείωση 1: άλλο ηγεσία, άλλο επιρροή
Είμαι υποχρεωμένος να σημειώσω το εξής: πολιτικά παλεύουμε πάντα ενάντια στις ηγεσίες και τους αρχηγούς. Αυτό, όμως, είναι άλλο πράγμα από τα πρόσωπα που έχουν μεγαλύτερη επιρροή. Το τονίζω γιατί συνήθως είτε τα συγχέουμε, είτε εμφανίζονται μαζί. Κάποιο άτομο να έχει επιρροή και να γίνεται Ηγέτης γι’ αυτόν τον λόγο. Σε αυτό το κείμενο ισχυρίζομαι πως τον Ηγέτη τον δημιουργεί η κοινότητα για τους δικούς της λόγους. Η επιρροή κάποιων προσώπων για κάποια θέματα είναι κάτι που πάντοτε θα υπάρχει και δεν είναι κακό από μόνο του. Ίσα ίσα σχετίζεται με πράγματα που κι εμείς προτάσσουμε – όπως την συνέπεια. Θα δώσω ένα παράδειγμα για να το κάνω πιο ξεκάθαρο. Έστω, ότι συμμετέχουμε σε μια συνέλευση 3 χρόνια τώρα. Ένα άτομο από τη συνέλευση έρχεται πάντοτε με δουλεμένες απόψεις και 9 στις 10 φορές αυτό που θα πει θα είναι και χρήσιμο και θα εκτιμά τα πράγματα σωστά – πράγμα που κρίνεται ιστορικά και εκ των υστέρων. Ένα άλλο άτομο έρχεται συνήθως λέγοντας την άποψη του που την σκέφτηκε εκείνη την ώρα στον κύκλο των τοποθετήσεων και 9 στις 10 φορές έχει πει μαλακίες – σόρρυ για την έκφραση. Ε, τι να κάνουμε; Το πρώτο άτομο θα έχει μεγαλύτερη επιρροή, το πρώτο άτομο θα προσμένω να ακούσω και να μάθω και όχι το δεύτερο – και καλά θα κάνω. Αυτό που είναι σημαντικό είναι να υπάρχει διαδικασία που να παιδαγωγεί τους ανθρώπους να δουλεύουν και από την άλλη η διαφορά στην επιρροή να μην καταργεί την ισότητα. ΚΑΙ ΝΑ ΤΟΝΙΣΩ ΟΤΙ ΙΣΟΤΗΤΑ ΔΕΝ ΕΙΝΑΙ Η ΔΥΝΑΤΟΤΗΤΑ ΚΑΠΟΙΟΥ ΝΑ ΜΙΛΑΕΙ ΜΟΝΟ ΑΛΛΑ ΚΥΡΙΩΣ Η ΔΥΝΑΤΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΝΑ ΑΚΟΥΓΕΤΑΙ. Το οποίο σημαίνει ότι εγώ που κρέμομαι από τα χείλη του πρώτου, πρέπει με όλη μου την προσοχή να ακούω και να λαμβάνω υπόψη μου και την τοποθέτηση του δεύτερου. Και οι δύο κρίνονται με βάση συλλογικά, πολιτικά κριτήρια.
Σημείωση 2: για την ταξική ανάλυση
Εκεί που χάνουν αυτές οι αναλύσεις (για τον Ηγέτη και τον Τράγο) είναι στο ζήτημα της ταξικής ανάλυσης. Όπως ξέρεις χρησιμοποιώ την ταξική ανάλυση με έναν ιδιαίτερο τρόπο που έχω αναπτύξει εδώ, εδώ κι εδώ. Στην περίπτωση του Ηγέτη το έχω πει ήδη. Ότι έχει ένα ιδιαίτερο συμφέρον να γίνει κάποιος Ηγέτης. Αυτή η θέση του προσφέρει πολλά οφέλη, αναγνωρισιμότητα, αγάπη, φροντίδα, κύρος και πολλά άλλα που είναι πολύ σημαντικά για τους ανθρώπους γενικά. Φυσικά του προσφέρει και μεγάλη εξουσία και δυνατότητα κυριαρχίας αλλά αυτά εμείς (οι αντιεξουσιαστές) τα θεωρούμε κακά πράγματα – γι΄αυτό δεν εστιάζω σε αυτά. Παρόλο που, όπως όλοι καλά γνωρίζουμε, προφανώς τα κίνητρα πολλών ανθρώπων εντός του αντιεξουσιαστικού χώρου είναι καταφανώς εξουσιαστικά.
Στην περίπτωση του Τράγου αυτό που δεν μας λένε οι αναλύσεις γύρω από την κρίση της κοινότητας είναι ότι αυτή η κοινότητα δεν είναι αταξική. Δηλαδή, πως κάποια μέλη της κοινότητας έχουν συμφέρον να διατηρηθεί το υπάρχον καθεστώς, να μην διαλυθεί η κοινότητα. Κάποια άλλα είτε έχουν λιγότερο συμφέρον, είτε καθόλου. Αυτό είναι πολύ σημαντικό για να κατανοήσουμε πως επιλέγεται ο Τράγος, πότε και με ποια κριτήρια και κίνητρα. Υπάρχει μια τάξη ανθρώπων μέσα στην κοινότητα που θεωρεί την κοινότητα κτήμα της, που έχει μεγαλύτερο συμφέρον να συνεχίσει να υπάρχει έτσι και όχι αλλιώς. Οπότε η ανάγκη για τον Τράγο δεν είναι ομόφωνη και συλλογική με έναν ισότιμο τρόπο. Είναι συλλογική με έναν πυραμιδοειδή τρόπο όπου οι πιο πάνω είτε εκβιάζουν τους από κάτω, είτε τους υπόσχονται διάφορα οφέλη και διατήρηση προνομίων στην ιεραρχία της κοινότητας.
Η κοινή λειτουργία των δύο ρόλων
Το ζήτημα, λοιπόν, είναι να δούμε ποιες κοινωνικές σχέσεις κάνουν δυνατή και επιθυμητή την ύπαρξη αυτών των κοινωνικών ρόλων. Να πάμε δηλαδή να μιλήσουμε γι’ αυτούς πριν καν υπάρξουν. Αυτή, νομίζω, είναι μια πιο χρήσιμη συζήτηση και όχι αυτή που διεξάγεται με όρους προσώπων, ταυτοτήτων και συμπεριφορών.
Ηγέτης γίνεται κάποιος επειδή μπορεί να ενσαρκώνει το συλλογικό. Συνήθως χρησιμοποιούμε την έννοια της «ανάθεσης» για να μιλήσουμε γι’ αυτό. Αλλά αυτό δεν τα λέει όλα. Ισχύει ότι η ανάθεση έχει έναν τέτοιο χαρακτήρα. Ότι κάποιος άλλος θα αναλάβει την ευθύνη να φέρει εις πέρας αυτό που αποφασίζουμε. Η ανάθεση είναι μια αποφυγή της ευθύνης και κατ’ επέκταση της ελευθερίας. Αν πάμε λίγο πιο πέρα όμως θα δούμε πως υπάρχει και κάτι ακόμα. Οι άνθρωποι δημιουργούν τον Ηγέτη όχι μόνο για να αρνηθούν την ευθύνη, όχι μόνο για να «ακουμπήσουν» σε κάποιον Σωτήρα αλλά για να επιλύσουν μια πολύ βαθιά σύγκρουση που διεξάγεται στις σχέσεις τους και μέσα στον ίδιο τους τον εαυτό. Αυτή η σύγκρουση διεξάγεται ανάμεσα στην ανάγκη για να διατηρήσουν τα κεκτημένα τους, αυτά που ήδη έχουν που με κάποιο τρόπο τους εξασφαλίζουν την υλικο-πνευματική τους αναπαραγωγή και στην κίνηση για την αλλαγή των σχέσεων η οποία πάντοτε πραγματοποιείται προς το άγνωστο και το αβέβαιο – σε μικρότερο ή σε μεγαλύτερο βαθμό. Από το γνωστό στο άγνωστο, από το οικείο στο ανοίκειο, από το σίγουρο στο ενδεχομενικό. Αυτή η κίνηση είναι πολιτική κίνηση. Και πολιτική σημαίνει ότι προσπαθεί να αλλάξει τις δομές των κοινωνικών σχέσεων, να αλλάξει τον κόσμο. Αυτή η κίνηση απαιτεί δύο πράγματα, το ένα πιο δύσκολο από το άλλο. Το πρώτο είναι ότι πρέπει να αλλάξεις τις σχέσεις με τους γύρω σου – και αυτό με μαθηματική ακρίβεια εμπεριέχει πολύ μεγάλη ένταση, βία και ρήξεις. Πολλές ρήξεις. Το δεύτερο και πιο δύσκολο είναι ότι πρέπει σε αυτή τη διαδικασία να αλλάξεις εσύ ο ίδιος. Να βγάλεις το δέρμα σου και τα σωθικά σου και να γίνεις άλλος άνθρωπος. Με τρόπο συνειδητό. Πάντοτε, με ότι κάνουμε αλλάζουμε αλλά το πολιτικό εμπεριέχει τη συνειδητή και εμπρόθετη αλλαγή. Θέλω να αλλάξω, κάνω πολιτική για να αλλάξω – δεν θα προκύψει απλά.
Υπάρχει μια τεράστια σύγκρουση, λοιπόν. Αυτή η πάλη ανάμεσα σε αυτό που υπάρχει και αυτό που ακόμα δεν έχει υπάρξει. Έχουν δίκιο όσοι λένε ότι υπάρχει ένας θεμελιώδης φόβος για το άγνωστο. Μόνο ένας ελεύθερος άνθρωπος δεν φοβάται το άγνωστο. Μόνο ένας άνθρωπος που ζει ελεύθερα δεν φοβάται το άγνωστο που εμπεριέχει μέσα στις δυνατότητες του την πιο τρομακτική απ’ όλες. Τον θάνατο.
πηγή: Ο μεξικανός επαναστάτης, Φορτίνο Σαμάνο, στέκεται μπροστά από το εκτελεστικό απόσπασμα με χαμόγελο και “σε ειρήνη με τον εαυτό του και με τον θάνατο”..
Ο Ηγέτης δημιουργείται (μεταξύ άλλων και) ως επίλυση αυτής της σύγκρουσης. Ο Ηγέτης είναι το σύμβολο μιας υπόσχεσης. Ότι έχουμε παραμείνει συνεπείς σε αυτά που προτάσσουμε – αν και πλέον δεν τα κάνουμε (γι’ αυτό χρειαζόμαστε σύμβολα και ηγέτες). Ο Ηγέτης είναι αυτός που μας επιτρέπει να παραμένουμε πρακτικά στην πρότερη κατάσταση αλλά να μιλάμε θεωρητικά για τον κόσμο που αλλάζει. Ο Ηγέτης πέραν της κουβέντας περί προνομίων φέρνει ένα μεγάλο βάρος. Οι ευθύνες του γιγαντώνονται, αυτά που λέει πρέπει να τα προσέχει 5 φορές περισσότερο καθώς η επιρροή τους είναι μεγαλύτερη σε σχέση με κάποιου άλλου (πάντα μιλάμε για αυτόν που έχει γνήσια πολιτικά κίνητρα, όχι τον μαλάκα). Ο Ηγέτης σταδιακά απανθρωποποιείται γιατί αποσπάται σταδιακά από την κοινότητα, εξορίζεται από αυτήν για να γίνει αυτό που η κοινότητα αποζητά. Εκεί πάνω είναι μόνος και το ξέρει. Και υποφέρει από αυτή τη μοναξιά – όταν κοπάζει η φροντίδα, η αναγνώριση και ο θαυμασμός. Η κοινότητα τον χρειάζεται να είναι εκεί πάνω, να είναι περισσότερο ένας συνδετικός αρμός γύρω από τον οποίο αυτή συσπειρώνεται, κινείται, αναθέτει, αναμένει και ελπίζει. Αυτή η ιδιαιτερότητα του Ηγέτη δεν προκύπτει (μόνο) από τον ίδιο αλλά καλλιεργείται συστηματικά από τους γύρω του. Η ισότητα είναι ωραίο πράμα και φτιάχνει πολύ ωραίες σχέσεις. Ο Ηγέτης εκεί πάνω στην εξορία του χάνει αυτές τις απολαύσεις της ισότιμης ζωής.
Η πρότασή μας, λοιπόν, για να αλλάξουμε τον κόσμο εμπεριέχει αναγκαστικά μια βίαιη, βαθιά σύγκρουση. Βαθιά σε όλα τα επίπεδα. Μέχρι την αντιμετώπιση του θανάτου και την απουσία φόβου εμπρός του. Και αυτήν την σύγκρουση σπανιότατα οι άνθρωποι αναλαμβάνουν να την φέρουν εις πέρας είτε συλλογικά, είτε ατομικά. Πέραν του ότι είναι δύσκολο και να ξέρεις πώς να την φέρεις εις πέρας. Αρκετά συχνά, είναι πιο επιθυμητό και πιο βολικό για τους ανθρώπους να φτιάξουν ένα σύμβολο αυτής της προσπάθειας. Και από τη στιγμή που φτιάχνουμε σύμβολα αρχίζει η απομάκρυνση από την πραγματική πάλη. Ο Ηγέτης θυσιάζεται στο βωμό αυτής της αποχής από την πραγματική πάλη. Μια τέτοια σύγκρουση επωμίζεται και ο Αποδιοπομπαίος Τράγος. Γίνεται θυσία, εξορίζεται εκτός της κοινότητας για να μην πραγματοποιηθεί η σύγκρουση που θα άλλαζε εκ θεμελίων το καθεστώς εξουσίας εντός της κοινότητας.
Η διαφορά ανάμεσα στους δύο είναι πως ο Τράγος δημιουργείται για να μην αλλάξει τίποτα – και γι’ αυτό επιλέγεται κάποιος αδύναμος για τον ρόλο αυτό. Ενώ ο Ηγέτης επιλέγεται για να αλλάξει κάτι (απλά χωρίς να είμαστε εμείς αυτοί που θα το αλλάξουμε) – γι’ αυτό επιλέγεται κάποιος δυνατός. Και στις δύο περιπτώσεις η κοινότητα (με τις αντιθέσεις της και τα διάφορα επίπεδα) θέλει να παράξει μια πραγματικότητα χωρίς να εμπλακεί σε αυτήν η ίδια. Στην περίπτωση του Ηγέτη θέλει να έχει τη δυνατότητα να ισχυριστεί πως αλλάζει τον κόσμο, στην περίπτωση του Τράγου θέλει να έχει τη δυνατότητα να ισχυριστεί πως τίποτα δεν έχει αλλάξει.
Στην πρώτη περίπτωση προσπαθεί να αποκρύψει το γεγονός ότι δεν αλλάζει τον κόσμο και στην δεύτερη το γεγονός πως ο κόσμος έχει ήδη αλλάξει. Από τον φόβο της σύγκρουσης και από το συμφέρον της μη σύγκρουσης. Γιατί η ανάθεση στην Ηγεσία ξέρουμε καλά εμείς οι αντιεξουσιαστές/αναρχικοί πως σημαίνει την ανάθεση της ζωής μας σε κάποιον πέρα από εμάς και άρα εμείς παύουμε να κινούμε την ιστορία και να καθορίζουμε τις ζωές μας – επομένως ΔΕΝ αλλάζουμε πια εμείς τον κόσμο. Στην θυσία του Τράγου βάζουμε κάτω από το χαλάκι ότι ο κόσμος μας και οι σχέσεις μας έχουν πλήρως διαταραχθεί, μετασχηματιστεί και είναι έτοιμες να εκραγούν από τα θεμέλια τους – και αυτό προσπαθούμε να το αποφύγουμε γιατί ξέρουμε πολύ καλά πως αργά ή γρήγορα θα πραγματοποιηθεί.
Ο Ηγέτης είναι μιας μορφής Αποδιοπομπαίος Τράγος και ο Αποδιοπομπαίος Τράγος μιας μορφής Ηγέτης. Και στις δύο περιπτώσεις οι άνθρωποι προσπαθούν να αποφύγουν την σύγκρουση, δηλαδή, την πραγματική και συνειδητή συμμετοχή στην ιστορία, την πραγματική παρέμβαση στην κοινωνία και απομακρυσμένοι από κάθε έννοια αυτονομίας – πως εμείς είμαστε αυτοί που φτιάχνουμε την ιστορία.
Η προσωποκεντρική, προσωποποιητική και καταγγελτική αντιμετώπιση και κριτική στον Ηγέτη – που βλέπω να γίνεται αρκετά συχνά – είναι στην πραγματικότητα συνέχεια και απόρροια της ίδιας προβληματικής. Της ανάγκης για επίλυση της σύγκρουσης που διεξάγεται στο συλλογικό και προσωπικό επίπεδο. Ακόμα κι αν ο Ηγέτης είναι ένας μεγάλος μαλάκας αυτό που λέω δεν χάνει την αξία του. Αν θέλουμε να πάμε στον πυρήνα του προβλήματος πρέπει να δούμε τις σχέσεις που το κάνουν δυνατό και επιθυμητό. Για την ακρίβεια, η στιγμή που αρχίζει να γίνεται μια προσωποκεντρική κριτική στον Ηγέτη είναι που φανερώνεται η κοινή λειτουργία στην οποία αναφέρομαι. Είναι η στιγμή που ο Ηγέτης μετασχηματίζεται σταδιακά, από την κοινότητα που τον γέννησε, σε Αποδιοπομπαίο Τράγο. Ουκ ολίγες φορές έχουμε δει ιστορικά παραδείγματα όπου ο Ηγέτης από αντικείμενο λατρείας γίνεται το εξιλαστήριο θύμα. Αυτό συνήθως ερμηνεύεται από τους κύκλους μας με τον απλοϊκό τρόπο που λέει πως ο Ηγέτης καταπίεζε για χρόνια το λαό και τώρα τιμωρείται από το λαό, έχουμε μια απονομή δικαιοσύνης. Ισχυρίζομαι πως αυτό είναι μια εξαιρετικά απλουστευτική ανάλυση και το ζήτημα είναι πολύ πιο πολύπλοκο. Και κάπως εδώ προσπάθησα να το προσεγγίσω.
Ενοχή
Θα τελειώσω με κουλτούρα. Γράφει ο Καμύ (δεν ξέρω που, στο ίντερνετ το βρήκα – μπορεί δηλαδή να μην το έχει πει καν αυτός): «A guilty conscience needs to confess. A work of art is a confession». Δηλαδή: «Μια ένοχη συνείδηση χρειάζεται να εξομολογηθεί. Ένα έργο τέχνης είναι μια εξομολόγηση». Ο καλλιτέχνης δημιουργεί το έργο σαν μια εξομολόγηση (εντάξει ξέρουμε ότι στον καπιταλισμό το δημιουργεί για να πουλήσει αλλά ας δεχτούμε ένα έργο έξω από την κυκλοφορία του εμπορεύματος, ένα οποιοδήποτε). Γιατί νιώθει την ενοχή ή εκφράζει μια συλλογική ενοχή. Κι αυτός έχει μια παρόμοια λειτουργία με του Ηγέτη και του Τράγου – αλλά δεν έκατσα να γράψω γι’ αυτό σήμερα.
Τέτοια ενοχή νιώθουν και οι άνθρωποι και στις δύο περιπτώσεις που ανέφερα. Επειδή δεν αλλάζουν τον κόσμο ενώ αυτό έχουν υποσχεθεί και επειδή αποκρύπτουν την αλλαγή του ενώ αυτή συμβαίνει. Και γι’ αυτό χρειάζονται να δημιουργήσουν κάτι έξω από αυτούς. Ένα σύμβολο, ένα σώμα κάτι στο οποίο να μπορεί να αντικειμενοποιηθεί αυτή τους η ενοχή. Και επειδή θα αντικειμενοποιηθεί νιώθουν ότι την πετάνε από πάνω τους και ηρεμούν παροδικά, νιώθουν ότι μπορούν να υπάρξουν αρμονικά και βολικά σύμφωνα με τα συμφέροντά τους, ότι αφού επίλυσαν την σύγκρουση μπορούν να κοιμούνται ήσυχοι και αθώοι. Κούνια που τους κούναγε..