Στο δημόσιο λόγο είναι πολλές οι φορές τελευταία που υποπίπτουμε στην ιδεολογική ηγεμονία του δυτικού ανθρωπισμού και συγκεκριμένα στην αυταξία που προσδίδει στην ανθρώπινη ζωή. Έχουμε πολλές φορές αναγκαστεί να απαντήσουμε απέναντι στην υποκρισία των ευρωπαϊκών κρατών με τους όρους τους. Για παράδειγμα, όταν επισημαίνουμε ότι για τα θύματα των χτυπημάτων στο Παρίσι ή στις Βρυξέλλες υπάρχει θρήνος και οργή ενώ για τα θύματα στη Νιγηρία ή στη Συρία παραμένουμε αδιάφοροι. Ας δούμε τι σημαίνει και με ποιο τρόπο προκύπτει αυτή η έννοια της αυταξίας της ανθρώπινης ζωής.
Θεός, Πατέρας, Παντοκράτορας
Η εμφάνιση των μονοθεϊστικών θρησκειών είναι η πιο σημαντική, ίσως, στιγμή στην ιστορία των ολοκληρωτισμών. Και αυτό διότι με τον έναν Θεό, Πατέρα, Παντοκράτορα επιτυγχάνεται η ύπαρξη ενός Κόσμου. Ο Κόσμος είναι πλέον ένας, εκπορεύεται από τον έναν Θεό. «Πριν τον μονοθεϊσμό (δεν έχω υπόψη μου τουλάχιστον) δεν μπορούσε να εκφραστεί μια συνολική εικόνα για το πως είναι και πως πρέπει να είναι ο κόσμος στο σύνολό του. Γι’ αυτό και οι μονοθεϊστικές θρησκείες έχουν έντονα το στοιχείο του επεκτατισμού. Πρέπει να μεγαλώσουν και να γίνουν ο κόσμος όλος, ο κόσμος να γίνουν αυτές. Έτσι μόνο θα αυτοπραγματωθούν». (βλ. κείμενο για ισλαμοφοβία)
Σε αυτή τη κατάσταση η ζωή είναι δώρο του Θεού προς τους ανθρώπους, κάποιου είδους μεγαλόψυχη απλοχεριά. Στην ίδια κατάσταση η ανθρώπινη ζωή αποκτά ξεχωριστή σημασία σε σχέση με την υπόλοιπη ζωή στον πλανήτη, είναι ανώτερη (αυτό αναφέρεται ήδη νομίζω στην Παλαιά Διαθήκη). Αφού ο Θεός είναι ο ζωοδότης και το θέλημα του ενός και μοναδικού Θεού είναι πέρα και πάνω απ’ όλα η ζωή του ανθρώπου μετατρέπεται, σε θεωρητικό, θεολογικό επίπεδο τουλάχιστον, σε κάτι ιερό, η ανθρώπινη ζωή αποκτά αξία από μόνη της. Το κρατάμε αυτό, θα εξηγήσουμε παρακάτω τη λειτουργία του και γιατί στην πράξη η ζωή είχε αξία αν ήσουν με τους «καλούς».
Επιστήμη, Κράτος, Καπιταλισμός
Αυτή την ιδέα περί ιερότητας και ανωτερότητας της ανθρώπινης ζωής την κουβαλάνε και διάφοροι Πατέρες της σύγχρονης επιστήμης. Στην εποχή της γέννησής της γίνεται μια μετατόπιση από τον θρησκευτικό κόσμο. Ενώ μέχρι τότε ο κόσμος ήταν εν γνώσει και κτήμα του Θεού, το αγαπημένο πλάσμα του επί Γης βλέπει τον εαυτό του άξιο για να προσπαθήσει να κατανοήσει το μυστήριο του κόσμου. Στην αρχή με μια ταπεινότητα και στη συνέχεια με μεγαλύτερη έπαρση. Η ταπεινότητα περιγράφεται πολύ γλαφυρά στο παράδειγμα με τον Θεό – ωρολογοποιό. (Δε θυμάμαι που ακριβώς αναφέρεται αλλά είναι εκεί με τους διαφωτισμούς και την επιστημονική επανάσταση). Ο κόσμος, λένε, είναι τόσο τέλειος και αρμονικός όπως ένα μηχανικό ρολόι (αλλά χωρίς να χάνει, ένα πολύ καλό μηχανικό ρολόι ας πούμε) που δεν μπορεί παρά να είναι δημιούργημα ενός τέλειου όντος, βλέπε God! Οπότε η δουλειά η δικιά μας (των ανθρώπων με εκπροσώπους τους επιστήμονες-φυσικούς φιλοσόφους της εποχής) είναι να κατανοήσουμε τον μηχανισμό αυτόν. Κι εκεί γεννιέται ο κόσμος ως μηχανισμός. Εν τω μεταξύ το ρολόι αρχίζει να μπαίνει στην κοινωνική ζωή, στα εργοστάσια, να ορίζει τους χρόνους εργασίας και σχόλης. Η μηχανή συμπυκνώνει ένα σωρό ιδανικά περί προόδου, περί γνώσης του κόσμου κτλ κτλ. Ο κόσμος πρώτα έγινε μηχανή και μετά η μηχανή έπρεπε να μεγαλώσει και να γίνει ο κόσμος όλος. Δηλαδή, ο καπιταλισμός, το κεφάλαιο. Και μεγάλωνε ο καπιταλισμός, ξανοιγόταν σε όλον τον κόσμο, σφάζοντας και υποτάσσοντας ιθαγενείς. Η έννοια της Καθολικευσιμότητας της επιστήμης είναι βασικό ιδεολογικό θεμέλιο της εποχής που δεν έχει κανένα πρόβλημα να συμπορευτεί με την μία και μοναδική Αλήθεια του Θεού. Αυτό που λέει η Επιστήμη, η νέα ιδεολογία της νέας άρχουσας τάξης των κεφαλαιοκρατών οφείλει να είναι η μία και μοναδική πραγματικότητα, αντίστοιχη με την Αλήθεια της μονοθεϊστικής θρησκείας.
Μέχρις εδώ όλα γνωστά. Το νεογέννητο κράτος αρχίζει να οργανώνει στο σύνολό του την κεφαλαιοκρατική λειτουργία και για να το κάνει αυτό πρέπει να οργανώνει την κοινωνική ζωή στο σύνολό της. Και για να την οργανώνει πρέπει να την ορίζει και να την προστατεύει. Αν δεν προστατεύεται η ζωή (γενικά κι αόριστα) δεν μπορεί να σταθεί το κράτος ως ολοποιητικός μηχανισμός. Ως μηχανισμός, θεσμός που απλώνεται πάνω απ’ όλη την κοινωνία. Όπως ο Πάπας για να ασκήσει εξουσία πάνω στους πληθυσμούς της Ευρώπης ή ο Βυζαντινός αυτοκράτορας που είναι και κοσμικός και θρησκευτικός ηγέτης ταυτόχρονα. Για να μπορούν να ασκήσουν την εξουσία τους στο σύνολο της ανθρώπινης ζωής πρέπει πρώτα να την περικλείσουν στην επικράτειά τους, να την ανακηρύξουν ως ιερή που πρέπει να προστατεύεται. Ενδεικτική στιγμή γι’ αυτήν την πρακτική η διακήρυξη των δικαιωμάτων του ανθρώπου του ΟΗΕ μετά τον 2ο Παγκόσμιο Πόλεμο (βλέπε εδώ) όπου οι νικητές του συμπεριλαμβάνουν στο πεδίο εφαρμογής των άρθρων όχι μόνο τις νικήτριες χώρες αλλά όλες και όλα τους ανθρώπους του πλανήτη.
Σημείωση: Είναι σύνηθες να βλέπεις ένα ρήμα σε παθητική φωνή όπως «προστατεύεται» σε ανακοινώσεις και διαγγέλματα τύπου Μπατακλάν, Βρυξέλλες ή σε «τριτοκοσμικές» χώρες λίγο πριν την εισβολή κάποιου δυτικού κράτους. Πάντα, ΠΑΝΤΑ πρέπει να σκέφτεσαι το «από ποιόν» μετά από αυτό το «προστατεύεται». Τέλος σημείωσης.
Με όλα αυτά και τη σημείωση έχουμε και λέμε. Η ιερότητα της ανθρώπινης ζωής γενικά κι αόριστα μπορεί να διατυπώνεται μόνον από κάποιον που έχει τη δύναμη ή θέλει να την έχει, να μιλήσει γι’ αυτήν στο σύνολό της. Μιλάμε δηλαδή για έναν φορέα που μπορεί να περιφρουρεί, να διασφαλίζει αλλά κυρίως να εξοντώνει αυτή τη ζωή.
Αξία
Οπότε τι γίνεται με την αξία της ζωής. Αφού δεν μπορούμε να λέμε γενικά ότι έχει αξία, πρέπει να λέμε γενικά ότι δεν έχει; Αν καταλήγαμε σε αυτό θα πέφταμε στην άλλη μεριά του αν-ιστορικού αντικειμενισμού, δηλαδή, ενός υποκειμενικού σχετικισμού. Η απάντηση είναι πως γενικά δεν υπάρχει απάντηση. Απάντηση υπάρχει μόνο μέσα στην ιστορία και μόνο από κάποια θέση. Τι σημαίνουν όλα αυτά όμως;
Η ζωή δεν είναι ζωή ως ουσία, δεν υπάρχει ζωή καθεαυτήν. Το να πεις «η ζωή του σύμπαντος» δεν λέει τίποτα γενικά. Η ζωή γίνεται κατανοητή ως ζωή κάτινος και ως κοινωνική σχέση. Δηλαδή, είναι ιστορικά προσδιορίσιμη από κάποια σκοπιά. Στη συνέχεια, η αξία είναι μια κίνηση από ένα υποκείμενο σε κάποιο άλλο που προσπαθεί να αποδώσει τιμή, σημαντικότητα, νόημα, χρησιμότητα ή ότι άλλο σε αυτό. Και ακριβώς αυτή η κίνηση απόδοσης εκφράζει την σχέση ανάμεσα στο υποκείμενο και στο αντικείμενο της αξίας. Πχ. αν λέμε ότι «το νερό είναι πολύτιμο και έχει μεγάλη αξία για μας» εννοούμε πως για μας τους τάδε ανθρώπους, κατοίκους των Σκουριών το νερό είναι κρίσιμο για την αναπαραγωγή μας, θέλουμε να έχουμε ελεύθερη πρόσβαση σε αυτό για όλους και άρα υπάρχει μια συγκεκριμένη σχέση που εκφράζεται ανάμεσα στους ανθρώπους και τους ανθρώπους και τη φύση. Την ίδια πρόταση ακριβώς για το νερό θα μπορούσε να την πει και ο CEO της NESTLE εννοώντας (δες βίντεο) ότι για την εταιρεία, για το κεφάλαιο το νερό έχει πολύ μεγάλη αξία για την αύξηση των κερδών του και γι’ αυτό είναι πολύτιμο και θέλει να το προστατεύσει και να διαχειριστεί. Βλέπουμε πως πάντα πρέπει να προσδιορίζουμε την θέση από την οποία κάποιος μιλά και την σχέση που εκφράζει.
Η αξία εκφράζει μια σχέση που προέρχεται από και καταλήγει σε συγκεκριμένο ιστορικό και κοινωνικό πλαίσιο. Δεν είναι καθεαυτή. Δεν αποδίδεται από τον Θεό στον άνθρωπο εις τους αιώνας των αιώνων.
Ηθική και δέον
Μέχρις εδώ η κουβέντα δεν είχε καθόλου να κάνει με κάποια ηθική ή κάποιο δέον που προτάσσει κάποιος. Ίσα ίσα θέλω να δείξω πως της όποιας ηθικής προϋποτίθενται οι ιστορικές και κοινωνικές συνθήκες που την γέννησαν και την εκφράζουν. Και είναι η γνώση αυτών που θα μας ξεκαθαρίσει το ρόλο κάθε ηθικής και κάθε δέοντος. Τις περισσότερες φορές θα δούμε πως η πραγματικότητα έρχεται σε αντίθεση με τις ηθικές αξίες αυτών που την εκφέρουν (όπως τα δυτικά κράτη).
Μια κουβέντα για το πώς θα έπρεπε να αποτιμάτε η αξία της ανθρώπινης ζωής ή της ζωής όλων των έμβιων όντων ή ζωή του πλανήτη Γη είναι διαφορετικού τύπου συζήτηση. Αλλά η μέχρι τώρα ανάλυση είναι η προϋπόθεσή της. Δηλαδή, πριν διατυπώσεις κάποια ηθική αξία ή προτάξεις ένα δέον για την αξία της ανθρώπινης ζωής θα έπρεπε προηγουμένως να έχεις μια σαφή τοποθέτηση για την κοινωνική σχέση που γεννά αυτή την ηθική. Αν θέλουμε εμείς να φτιάξουμε μια κοινωνία όπου η ανθρώπινη ζωή θα θεωρείται ότι έχει αξία (όποιου κι αν είναι αυτή) θα πρέπει να μιλήσουμε για τις κοινωνικές σχέσεις (παραγωγικές κτλ), για την έννοια της δικαιοσύνης, για το πολιτικό σύστημα ή μη κτλ. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει μια τέτοια κουβέντα αν το θέσουμε στο πλαίσιο του αντισπισιστικού κινήματος με την έννοια πως φανερώνονται πολλά σημεία και όρια τα οποία δεν ξέρω αν είμαστε διατεθειμένοι να σκεφτούμε. Όπως για παράδειγμα του πόσο στενά συνδεδεμένη είναι η έννοιας της εκμετάλλευσης με την κοινωνική ζωή που ξέρουμε.
Η απόδοση αξίας στην ανθρώπινη ζωή είναι μια κίνηση εντός συγκεκριμένων κοινωνικών και ιστορικών συνθηκών και δεν μπορεί να συζητιέται χωρίς 2 προϋποθέσεις: α) την θέση από την οποία κάποιος υπερασπίζεται αυτή την αξία και β) ποια σχέση (κοινωνική, εξουσίας, ταξική κτλ) εκφράζει ή προϋποθέτει αυτή η αξία.
Η ζωή του κάθε ναζί για εμάς δεν έχει αξία, η ζωή του μετανάστη πρόσφυγα έχει και παραέχει. Η θέση από την οποία πηγάζουν αυτές οι αποτιμήσεις είναι η αντιεξουσιαστική, ενάντια στην εκμετάλλευση και των από τα κάτω και η κοινωνική σχέση που εκφράζει είναι μια κοινωνία που οι άνθρωποι σχετίζονται μεταξύ τους ελεύθερα χωρίς κράτη, αρχηγούς και πολέμους (και πολλά ακόμα).
Απλά τα πράγματα. Μην μπερδευόμαστε.