Στα κινήματα μας (αναρχικά, αυτοοργάνωσης, αυτονομίας) η εναντίωση στην ιεραρχική οργάνωση είναι ένα θεμελιώδες κεκτημένο και αυτονόητο ζητούμενο. Στην πράξη οι περισσότερες δομές μαστίζονται από άτυπες ιεραρχίες και σχέσεις εξουσίας που απορρέουν από αυτές και είναι λίγες γενικά οι περιπτώσεις όπου τα θέματα αντιμετωπίζεται σοβαρά, με ειλικρίνεια και χωρίς να μετασχηματίζονται σε προσωπικές κόντρες και συγκρούσεις που οδηγούν σε διασπάσεις. Ακόμη λιγότερες είναι οι περιπτώσεις όπου αυτό συμβαίνει και βοηθάει στο ξεπέρασμα τέτοιων προβλημάτων, δηλαδή, σε μια συνεχή επαγρύπνηση και ετοιμότητα για την αντιμετώπισή τους.
Το αφετηριακό σημείο δεν μπορεί παρά να είναι πως όλες/οι παράγουμε και αναπαράγουμε σχέσεις ιεραρχίας καθώς είμαστε παιδαγωγημένες από αυτόν τον κόσμο και όχι από άλλον. Αυτό που συμβαίνει πολλές φορές είναι ομάδες και συνελεύσεις να διακηρύσσουν στα ιδρυτικά τους κείμενα ότι είναι ενάντια στην ιεραρχία και να ξεκινάνε σα να θεωρούν ότι επειδή το διακήρυξαν έγινε και πραγματικότητα. Ενώ είναι κάτι που παλεύεται κάθε μέρα, σε κάθε συνέλευση και δραστηριότητα. Το γεγονός ότι δεν ξεκινάμε με δεδομένο ότι σχετιζόμαστε ιεραρχικά με τους άλλους δεν μας επιτρέπει να μπορούμε να είμαστε σε αυτή την απαραίτητη επαγρύπνηση.
Η αναφορά γίνεται για όλων των ειδών τις ιεραρχίες όπου καθεμιά από αυτές θα άξιζε και ένα ξεχωριστό κείμενο. Ιεραρχία με βάση το φύλο, την ηλικία, την ικανότητα (ableism), την εθνικότητα, ιεραρχία στη βάση της εμπειρίας, της ειδημοσύνης, των χρόνων συμμετοχής σε ένα εγχείρημα, της τάξης, της πολιτισμικής ταυτότητας ή κουλτούρας.
Σε αυτό το άρθρο θα κάνουμε μια διάκριση που μπορεί να φανεί χρήσιμη για τις διαδικασίες μας. Θα αναλύσουμε την ιεραρχία και την αντι-ιεραρχία ως καθεστώς και ως εργαλείο.
Η ιεραρχία ως καθεστώς
Η ιεραρχία ως καθεστώς είναι αυτό που συναντάμε συνήθως. Μιλάμε για την ιεραρχία που παρουσιάζεται περίπου σαν μια κατάσταση πραγμάτων, μια φυσική – σχεδόν – πραγματικότητα, της οποίας η αμφισβήτηση απαιτεί θάρρος και δεν γίνεται αυθόρμητα και με ευκολία. Λόγου χάριν, η δυσκολία να αντιπαρέλθεις την άποψη του παλιότερου μέλους της συνέλευσης που είναι άντρας και έχει παίξει και ξύλο με τους μπάτσους. Ακόμα πιο πολύ η δυσκολία να ακουστεί αυτή σου η άποψη και η ευκολία με την οποία η άποψη του «αρχηγού» γίνεται αποδεκτή (συνήθως σιωπηλά).
Αυτή είναι μια ιεραρχία την οποία θα έπρεπε να παίρνουμε ως δεδομένη, να ξεκινάμε από αυτήν και να την πολεμάμε κάθε μέρα. Με τον τρόπο που μιλάμε και αντιμετωπίζουμε τους άλλους, με τον τρόπο που καθόμαστε, τη θέση που καθόμαστε, τον τρόπο που κοιτάμε την άλλη και τις εκφράσεις που κάνουμε όταν κάποια/ος μιλάει. Από τον τρόπο που συμμετέχουμε στις δράσεις, κατά πόσο αναπαράγουμε την ανάθεση είτε από τη μεριά αυτού που αναθέτει, είτε από τη μεριά αυτού που αναλαμβάνει και του ανατίθεται. Από το κατά πόσο κρατάμε τη γνώση για τον εαυτό μας ή κατά πόσο θεωρούμε αυτή τη γνώση ως ένα στοιχείο που μας ανυψώνει σε άλλο επίπεδο (πιο προχωρημένο) από τους υπόλοιπους και όχι απλά σαν ένα στοιχείο διαφοράς ως προς τους υπόλοιπους.
Η ιεραρχία ως εργαλείο
Η ιεραρχία ως εργαλείο είναι κάτι διαφορετικό. Σε πολλές περιπτώσεις κάποιου είδους δραστηριότητα/παρέμβαση μιας ομάδας απαιτεί ιεραρχική οργάνωση. Το πιο ακραίο παράδειγμα είναι ο πόλεμος και το πιο σύνηθες είναι παρεμβάσεις χαμηλής εντάσεως αλλά με επιχειρησιακό σχεδιασμό (τα παραδείγματα εννοούνται). Σε αυτές τις περιπτώσεις η ιεραρχική οργάνωση είναι βασικό κριτήριο για την αποτελεσματικότητα της δράσης. Η προβολή, τοποθέτηση του υποδιοικητή Μάρκος στην πρώτη γραμμή από τους Ζαπατίστας για τις διεθνείς καμπάνιες και για τα μέσα ενημέρωσης μπορεί να ειδωθεί ως μια τέτοια εργαλειακή ιεραρχία. Σε αυτή την ιεραρχία ο καθένας και η καθεμιά δεν βρίσκεται πάνω ή κάτω από τους άλλους κατά τρόπο φυσικό, σταθερό και αδιαμφισβήτητο αλλά υπηρετεί τις συλλογικές αποφάσεις και τους σκοπούς τους. Το σώμα και ο νους του προσώπου ή της υποομάδας αυτής γίνεται ένα εργαλείο στα χέρια της ομάδας. Αυτό έγινε και ο Μάρκος και ο τελευταίος λόγος του ως τέτοιος μας διδάσκει πολλά όχι μόνο για το θέμα της ιεραρχίας και της οργάνωσης αλλά και για το ζήτημα των ρόλων, των ταυτοτήτων κτλ
Η αντι-ιεραρχία ως εργαλείο
Η αντι-ιεραρχία, λοιπόν, γίνεται εδώ νοητή ως εργαλείο και όχι ως ηθική ή πολιτική αξία. Γίνεται εργαλείο για τη δημιουργία, για την καινοτομία, για να σκεφτούμε όλες μαζί τρόπους να αντιπαρέλθουμε αυτό τον κόσμο, να οργανώσουμε τις αρνήσεις μας ώστε να μπορούμε να ζούμε ελεύθερα. Η εμμονή στη χρήση της αντι-ιεραρχίας ως αξίας, την οποία όλοι πρέπει να έχουμε αν θέλουμε να είμαστε σοβαροί και καθαροί αναρχικοί περισσότερο συσκοτίζει την κατάσταση παρά μας βοηθάει. Ιδεολογικοποιεί μια πρακτική, την κάνει ιδέα, αξία, και την νεκρώνει όλο και περισσότερο. Ταυτόχρονα, όσο περισσότερο γίνεται τέτοια τόσο πιο πολύ μας απομακρύνει από την συνεχή άσκησή της και προσπάθεια για να την πετυχαίνουμε.
Την αντι-ιεραρχία ως εργαλείο μπορεί κάποιος να την περιγράψει και ως καταμερισμό εργασίας. Αυτό όμως δεν είναι αρκετό γιατί αποκρύπτει ότι ένας καταμερισμός εργασίας μπορεί να οργανώνεται κάθε φορά διαφορετικά. Με την έννοια πως μπορούμε να δούμε και την ιεραρχία και την αντι-ιεραρχία ως καταμερισμό εργασίας. Επιπλέον, ο καταμερισμός εργασίας δεν είναι ο κατάλληλος όρος για να περιγράψει τις σχέσεις μεταξύ των εμπλεκόμενων προσώπων. Σκοπός του κειμένου αυτού είναι να μιλάμε ευθέως γι’ αυτούς τους όρους και να τους αποφετιχοποιούμε κάθε φορά.
Η αντι-ιεραρχία ως καθεστώς
Η αντι-ιεραχία ως καθεστώς απορρέει ακριβώς από αυτή την ιδεολογικοποίησή της, την μετατροπή της σε αξία. Αυτό συμβαίνει και στις περισσότερες ομάδες και συλλογικότητες που την θέτουν ως βάση και αρχή τους. Έτσι την απο-ιστορικοποιούν και την μετατρέπουν σε σταθερή σχέση προσώπων, σε καθεστώς. Και κάθε καθεστώς είναι καταπιεστικό και απαιτεί και τους καθεστωτικούς του. Εκεί, λοιπόν, εμφανίζονται οι φιγούρες που θα υπερασπίζονται την αντι-ιεραρχία και θα την επιβάλλουν ως φυσική πραγματικότητα. Και αυτοί είναι συνήθως η δημιουργία μιας νέας ιεραρχίας με από πάνω αυτούς που μπορούν να επιβάλλουν την αντι-ιεραρχία και από κάτω αυτούς που την αποδέχονται ως φυσική/αξιακή κατάσταση πραγμάτων, ως ιδεολογία.
∞∞∞
Η ιεραρχία και η αντι-ιεραρχία υπάρχουν χιλιάδες χρόνια τώρα και υπάρχουν η καθεμία και με τους δύο τρόπους ανάλογα με το σκοπό και τη λειτουργικότητα που πρέπει να επιτελέσουν. Πιο συγκεκριμένα, η ιεραρχία είναι ο βασικός τρόπος κοινωνικής οργάνωσης που ξέρουμε και αυτό για δύο λόγους. Γιατί από τη μια συμφέρει τους από πάνω αλλά από την άλλη επειδή το θέλουν και οι από κάτω. Δεν πρέπει να ξεχνάμε πως η ιεραρχία είναι σχέση και δε φτάνει κάποιος μόνο να θέλει να είναι από πάνω αλλά και κάποιος να θέλει να είναι από κάτω. Η μεγαλύτερη διευκόλυνση των από κάτω είναι η αποφυγή των ευθυνών (κάποιος άλλος θα το κάνει). Άλλο ένα πολύ σύνηθες φαινόμενο στις διαδικασίες των κινημάτων. Ποια ιεραρχία είναι όμως αυτή που ξέρουμε καλά; Η ιεραρχία ως καθεστώς, ως κατάσταση πραγμάτων, ως φυσική πραγματικότητα (ακόμα και στη βιολογία έχουμε «ανακαλύψει» ιεραρχία στο φυσικό κόσμο). Η αντι-ιεραρχία είναι και αυτή παρούσα χιλιάδες χρόνια, όσο κι αν μας ξενίζει. Γιατί; Διότι επιτελεί κάποιον διαφορετικό σκοπό. Ενώ όταν επιδιώκεται η πειθάρχηση, η εκμετάλλευση και όλα τα κακά του κόσμου επιλέγεται η ιεραρχία ως καθεστώς, όταν επιδιώκεται η δημιουργικότητα, η καινοτομία, η από κοινού δράση και συνεργασία τότε επιλέγεται η αντι-ιεραρχία ακόμα κι όταν τυπικά κι επίσημα δεν ονομάζεται έτσι. Ακόμα και τα παραδείγματα διοικητικών συμβουλίων μεγάλων πολυεθνικών, οι ερευνητικές κοινότητες των πανεπιστημίων που πρέπει να παράγουν νέα γνώση είναι τέτοιες στιγμές αντι-ιεραρχικής οργάνωσης.
Όταν πρέπει να δημιουργήσει ο άνθρωπος χρησιμοποιεί αντι-ιεραρχία, όταν πρέπει να πολεμήσει χρησιμοποιεί ιεραρχία. Έτσι μπορεί να ερμηνευτεί μια φράση κάποιου (που δε θυμάμαι) που αντέστρεψε το κλασικό προβοκατόρικο ερώτημα αν «μπορεί να υπάρχει κοινωνία με κομμουνισμό» θέτοντας το ερώτημα αν «μπορεί να υπάρξει κοινωνία χωρίς κομμουνισμό».