πρώτη δημοσίευση (10/03/2016) : provo.gr
Ο τίτλος δεν είναι τέτοιος για προβοκατόρικους λόγους. Προσπαθεί να είναι απλά περιγραφικός. Είναι η ιδεολογική κυριαρχία των αφεντικών που κάνει την έννοια «εθελοντισμός» να μοιάζει άσχετη με τον σύγχρονο ολοκληρωτισμό που ζούμε (αλλά δεν τον καταλαβαίνουμε ως τέτοιον). Και αυτή η κυριαρχία είναι το αντικείμενο επίθεσης αυτού του σημειώματος.
Η «πρώτη ύλη»
Ο εθελοντισμός είναι η άμισθη, εθελοντική, χωρίς καταναγκασμό εργασία για κάποιο κοινωφελή σκοπό. Πριν ξεκινήσει η κριτική πρέπει να αναγνωρίσουμε ότι ο εθελοντισμός πατάει συνήθως (στις καλές περιπτώσεις) πάνω σε αγνά αισθήματα. Δηλαδή, σε ένα αφελές μεν, αλληλέγγυο και κοινωνικό αίσθημα δε. Ένα αυθόρμητο αίσθημα που έχουν οι άνθρωποι για να εργάζονται για το κοινό, να δημιουργούν το κοινό, να ασκούν την πρακτική της αλληλοβοήθειας και της αλληλεγγύης. Όλα αυτά υπάρχουν, τα μαθαίνουμε μέσα στη κοινωνία μας και αυτά. Όπως και τα αντίθετά τους.
Οπότε πρέπει να διαχωρίσουμε αυτή την «πρώτη ύλη» από την λειτουργία που επιτελεί για το κράτος ο εθελοντισμός γενικά. Δε χρειάζεται να μπούμε σε ηθικίστικες κουβέντες γύρω από την εθελοντική εργασία και τους ανθρώπους που την ασκούν. Μόνο να κουβεντιάσουμε μαζί τους γύρω από αυτή του την διάσταση.
Εθελοντισμός και κράτος
Θα ήταν πολύ χρήσιμο να δούμε στιγμές του εθελοντισμού από την αμερικάνικη ιστορία και το πώς προωθήθηκε από το κράτος για να υποκαταστήσει πλευρές του κράτους πρόνοιας. Ένα άρθρο από μαρξιστική οπτική εδώ (πριν από 15 χρόνια), το έτος που ο ΟΗΕ ανακήρυξε ως έτος του εθελοντισμού. Και επιπλέον διότι εκεί αναπτύχθηκε όλη αυτή η κουλτούρα των ΜΚΟ, των κοινοτήτων ασθενών, βετεράνων και πάσης φύσεως ιδιοτήτων που με αναφορά κάποια κοινότητα καλούσαν τον κόσμο να συνεισφέρει σε κάποιο έργο για καλό σκοπό.
Δεν θα μπορούσαμε να μιλήσουμε για τον εθελοντισμό στην ελλάδα αν δε βλέπαμε την περίοδο των ολυμπιακών αγώνων. Νομίζω σε αυτή τη στιγμή εισάγεται από το ελληνικό κράτος με τρόπο μαζικό η κουλτούρα της άμισθης εργασίας ως προσφορά σε έναν κοινό σκοπό. Μια εργασία που ισούταν με τεράστια κέρδη για εταιρείες και κράτος. Για αγώνες που γίνονται στο όνομα του έθνους αλλά από ιδιωτικά συμφέροντα. (Ας μην επεκταθούμε εδώ στην ιδεολογική λειτουργία των εθνικών, αθλητικών και άλλων γεγονότων.) Εκεί ουσιαστικά το κράτος κάλεσε τους υπηκόους του να το υπηρετήσουν για το καλό ολόκληρης της κοινότητας του έθνους (με κάποια μικρά ανταλλάγματα όπως μόρια για ΑΣΕΠ νομίζω).
Από τότε πολύ νερό κύλησε στο αυλάκι και έχουν εμφανισθεί πολλές ΜΚΟ για το κοινό καλό. Προτείνω να δούμε το κίνημα των αγανακτισμένων καθώς και τις περσινές συγκεντρώσεις υπέρ της κυβέρνησης σε μια συνέχεια με αυτό το πνεύμα του εθελοντισμού των ολυμπιακών αγώνων. Και αυτό γιατί είναι κορυφαίες στιγμές που οι υπήκοοι ταυτίζουν τα συμφέροντά τους, ταυτίζονται ιδεολογικά και υπαρξιακά με το κράτος τους. Νιώθουν ότι το κράτος είναι δικό τους, ότι το κράτος είναι όλων μας. Αυτό κάτι μου θυμίζει, κάτι μου θυμίζει.. Α, ναι. Λέει : «Το Κράτος εκπαιδεύει τους πολίτες στην πολιτειότητα (civism), τους κάνει να συνειδητοποιήσουν την αποστολή τους, τους προτρέπει στην ενότητα, η δικαιοσύνη του εναρμονίζει τα αποκλίνοντα συμφέροντά τους, μεταφέρει στις επόμενες γενιές τις κατακτήσεις του νου από τα πεδία της επιστήμης, της τέχνης, του νόμου, της ανθρώπινης αλληλεγγύης» και στο ίδιο «(Το κράτος) υπερασπίζεται μια αξία που γίνεται το κεντρικό κίνητρο του ανθρώπου ως μέλους της civilized society, βυθίζεται βαθιά μέσα στην προσωπικότητά του, κατοικεί μέσα στην καρδιά του ανθρώπου της δράσης και του διανοητή, του καλλιτέχνη και του ανθρώπου της επιστήμης: ψυχή της ψυχής.» (1) Τάδε έφη ο Benito Mussolini στο “The doctrine of Fascism”.
Σε αυτή τη γραμμή αφήγησης περί κράτους, την περασμένη χρονιά ο ΣΥΡΙΖΑ κατάφερε κάτι πολύ σπουδαίο (για τα αφεντικά). Να ανάγει το κράτος ακόμα περισσότερο σε μια τέτοια οντότητα που επιτελεί όλες τις λειτουργίας μιας κοινωνίας, υλικές και πνευματικές, της οποίας όλοι αποτελούμε μέρος. Όπως θα έλεγε και ο Benito. Και σε αυτή τη γραμμή ο Μπαλτάς, καθόλα μαρξιστής και μη έχοντας την παραμικρή σχέση με μισαλλόδοξες ιδεολογίες, έκανε «κάλεσμα προς εθελοντές εκπαιδευτικούς, ανέργους ή εν γένει αλληλέγγυους, στην προσπάθεια να καλυφθούν τα κενά και να λειτουργήσουν εύρυθμα τα σχολεία».
Δύο καινοτόμα χαρακτηριστικά
Αυτό που κάνει τον εθελοντισμό, όμως, πιο συμπαγές κομμάτι του σύγχρονου ολοκληρωτισμού είναι δύο χαρακτηριστικά του που είναι καινοτόμα σε σχέση με άλλες εργασίες. Το πρώτο είναι ότι προϋποθέτει μια συγκεκριμένη αντίληψη για τα προβλήματα και τις κοινωνικές ανάγκες που καλείται να επιλύσει/ικανοποιήσει. Την αντίληψη ότι αυτά είναι ατυχή γεγονότα, πράγματα που δυστυχώς συμβαίνουν, που είναι περίπου σαν τις φυσικές καταστροφές που συμβαίνουν χωρίς να φταίει κανείς. Αποκρύπτει, δηλαδή, την δομική αιτία αυτών των προβλημάτων. Είτε της φτώχειας, είτε των αστέγων, είτε του προσφυγικού. Το γεγονός ότι αυτά είναι αιτιακό αποτέλεσμα του τρόπου οργάνωσης της κοινωνίας μας και ότι μόνο η αλλαγή αυτής της οργάνωσης και άρα η μακροχρόνια και συνεχή προσπάθεια για αυτή την αλλαγή είναι η δουλειά που θα έπρεπε να κάνει κάθε εθελοντής που διακατάχεται από τέτοια αισθήματα (και όχι μόνο μια εφήμερη, συναισθηματική αντίδραση σε αυτά – αυτή είναι και η διαφορά της πολιτικής από το κάνω απλά πράγματα για μένα). Ως συνέχεια αυτού, δημιουργεί πάντα μια σχέση εξουσίας, μια σχέση εξάρτησης, υποταγής αφού βασίζεται στα προνόμια των πλουσιότερων (είτε αυτά μεταφράζονται σε χρήμα, είτε σε χρόνο) οι οποίοι βοηθούν τους φτωχούς, κάνοντας αόρατη την δομική εκμετάλλευσή τους.
Για το δεύτερο χαρακτηριστικό πρέπει να ανατρέξω στο προηγούμενο κείμενο για την 4η Βιομηχανική Επανάσταση και στο άρθρο του Schwab, υποσημείωση 2, τελευταία πρόταση. Εκεί αναφέρεται στην ανάγκη για μετασχηματισμό των θεσμών του κράτους για να ανταπεξέλθει στις σύγχρονες ανάγκες του κεφαλαίου και κλείνει πως για να το πετύχει αυτό πρέπει μεταξύ άλλων “governments and regulatory agencies will need to collaborate closely with business and civil society”. Η κοινωνία των πολιτών απαιτεί ακριβώς αυτό το πνεύμα περί κράτους που ο εθελοντισμός το προϋποθέτει και το λαμβάνει ως δεδομένο. Υπηρετεί, δηλαδή, ο εθελοντισμός λειτουργικά και κυρίως ιδεολογικά τον σύγχρονο ολοκληρωτισμό, το σύγχρονο αυταρχικό καθεστώς που χτίζεται τις τελευταίες δεκαετίες με τρόπο ουσιαστικό, ως απαραίτητο συστατικό του.
Το κύμα αλληλεγγύης;
Σε αυτή τη γραμμή προτείνω να αναλύσουμε και να αντιληφθούμε και το μαζικό πραγματικά κίνημα αλληλεγγύης και εθελοντικής προσφοράς υπηκόων προς τους μετανάστες/πρόσφυγες σήμερα. Σήμερα που τα κανάλια τους αποκαλούν «παράτυπους» αντί για «λαθρομετανάστες» και καταδικάζει την ρατσιστική συμπεριφορά κατοίκων, σήμερα που η κυβέρνηση καλεί τον κόσμο να βοηθήσει. Αυτό το μεγάλο κύμα υποστήριξης προς τους πρόσφυγες (και όχι τους μετανάστες) είναι σε μεγάλο βαθμό προϊόν και αντικατοπτρισμός της θεαματικής λειτουργίας του κράτους που υπαγορεύει στους υπηκόους του πώς να φερθούν. Είναι συνέχεια της λογικής ότι «το κράτος είμαστε όλοι εμείς» και γι’ αυτό αδιάσπαστο μέρος, που συγκροτεί κατά τρόπο ουσιαστικό δηλαδή, τον σύγχρονο ολοκληρωτισμό.
Τα γράφω αυτά – με την ευχή να κάνω λάθος – για να μην πέσουμε από τα σύννεφα όταν αυτό το κύμα θα εξαφανιστεί και θα προσγειωθούμε στον ολοκληρωτισμό με το σκληρό του πρόσωπο. Τις γουρουνοκεφαλές και τα τρακτέρ στην Πέλλα, τα πογκρόμ, τις επιτροπές κατοίκων. Αν και το να μην προσγειωθούμε ποτέ σε αυτόν τον ολοκληρωτισμό είναι το πιο πιθανό σενάριο. Να μένουμε δηλαδή σε αυτόν τον ολοκληρωτισμό που δεν εμφανίζεται ως τέτοιος, σε ένα καθεστώς που το κράτος θα εμφανίζεται και σα μέσο και σαν σκοπός. Όπου η κοινωνία θα εκπληρώνεται διαμέσου του κράτους και το κράτος θα είναι η πραγμάτωση της κοινωνίας. Το αντίθετο δηλαδή από αυτό που ισχύει: ότι κράτος σημαίνει πάντοτε καταστροφή της κοινωνίας, του κοινού.
Εθελοντισμός, άμισθη εργασία που δεν εναντιώνεται, που δεν αρνείται έμπρακτα στη μορφή και στο περιεχόμενό του το κράτος λειτουργεί ως ουσιαστικό συστατικό του.
(1) στο πρωτότυπο: “The State educates the citizens to civism, makes them aware of their mission, urges them to unity; its justice harmonizes their divergent interests; it transmits to future generations the conquests of the mind in the fields of science, art, law, human solidarity;” και “It stands for a principle which becomes the central motive of man as a member of civilized society, sinking deep down into his personality; it dwells in the heart of the man of action and of the thinker, of the artist and of the man of science: soul of the soul.”